 |
| बहिणाबाई चौधरी |
बहिणाबाई चौधरी (१८८०- ३ डिसेंबर, १९५१) ह्या पुर्व खान्देशात (आताच्या जळगांव जिल्ह्यातील)
असोदा येथे जन्मलेल्या प्रसिध्द कवयित्री होत्या. लिहीता न येणार्‍या
बहिणाबाई 'अहिराणी' बोलीत आपल्या कवीता करत व त्यांचे चिरंजीव सोपान चौधरी
त्या कागदावर लिहून ठेवत.
त्यांच्या कविता मराठी-अहिराणी साहित्यातील अनमोल साठा आहे.
बहिनाबाईन्या कवितास्ना संग्रह
अरे संसार संसार...
अरे संसार संसार, जसा तवा चुल्ह्यावर,
आधी हाताला चटके तव्हा मियते भाकर!
अरे संसार संसार खोटा कधी म्हनू नहीं,
राऊळच्या कळसाले लोटा कधी म्हनु नहीं
अरे संसार संसार नहीं रडन कुढ़न,
येड्या गयातला हार म्हनू नको रे लोढ़न!
अरे संसार संसार खीरा येलावरचा तोड,
एक तोंडामधि कडू, बाकी अवघा लागे गोड..
अरे संसार संसार, म्हनू नको रे भिलावा,
त्याले गोड भिमफूल, मधि गोडम्ब्याचा ठेवा.
देखा संसार संसार, शेंग वरतून काटे, अरे वरतून काटे,
मधी चिकने सागरगोटे
ऐका, संसार संसार दोन्ही जीवाचा ईचार,
देतो दु:खाले होकार, अन सुखाले नकार..
देखा संसार संसार, दोन्ही जीवाचा सुधार,
कधी नगद उधार सुखा दु:खाचा बेपार
अरे संसार संसार असा मोठा जादूगार,
माझ्या जीवाचा मंतर त्याच्यावरती मदार
असा संसार संसार आधी देवाचा ईसार,
माझ्या दैवाचा जोजार मंग जीवाचा आधार..!
राजा शेतकरी
जसा बोल्यले कर्रय तसा कामाले करारी सभावानं मन मोका असोद्याचा शेतकरी
कारामधी रोखठोक नही उसनउधारी दोन देये दोन घेये असा राजा शेतकरी
असा राजा शेतकरी चालला रे आढवनी देखा त्याच्या पायाखाले काटे गेले वाकसनी
बोरू चाले कुरुकुरु तश्या पाट्या पेनाशिली पोर्‍हं निंघाले शिक्याले कधीमधी टांगटोली
हाया समोरची शाया पोर्‍हं शायीतून आले हुंदडत हायाकडे ढोरं पान्यावर गेले
अरे असोद्याची शाया पोर्‍हं शंबर शंबर शायामधी भारी शाया तिचा पह्यला नंबर
इमानानं शिकाळती तठी 'आबा' मायबाप देती अवघ्याले इद्या भरीभरीसनी माप
अरे रडता रडता
अरे रडता रडता डोळे भरले भरले
आसू सरले सरले आता हुंदके उरले
आसू सरले सरले माझा मलेच इसावा
असा आसवा बिगर रडू नको माझ्या जीवा
सांग सांग धरती माता अशी कशी जादू झाली
झाड़ गेलं निंधीसनी माघं सावली उराली
देव गेले देवा घरी आठी ठेयीसनी ठेवा
डोळ्या पुढे दोन लाल रडू नको माझ्या जीवा
रडू नको माझ्या जीवा तुले रड्याचीरे सवं
आसू हसावं रे जरा त्यात संसाराची चव
कुकू पुसलं पुसलं आता उरलं गोंधन
तेच देइल देइल नशिबले आवतन
जरी फुटल्या बांगड्या मनगटी करतूत
तुटे मंगयसुतर उरे गयाची शपत
नका नका आया बाया नका करू माझी कीव
झालं माझं समाधान आता माझा मले जिव
कशाले काय म्हनू नही
बिना कपाशीन उले त्याले बोंड म्हनू नही, हरी नामा ना बोले त्याले तोंड म्हनू नही
नही वाऱ्याने हालल त्याले पान म्हनू नही, नही ऐके हरीनाम त्याले कान म्हनू नही
पाट येहरीवाचून त्याले मया म्हनू नही, नही देवाच दर्सन त्याले डोया म्हनू नही
निजवते भुक्या पोटी तिले रात म्हनू नही, आखडला दानासाठी त्याले हात म्हनू नही
ज्याच्यामाधी नही पानी त्याले हाय म्हनू नही, धावा ऐकून आडला त्याले पाय म्हनू नही
नही वळखळा कान्हा तिले गाय म्हनू नही, जिले नही फुटे पान्हा तिले माय म्हनू नही
अरे वाटच्या दोरीले कधी साप म्हनू नही, एके पोटच्या पोरीले त्याले बाप म्हनू नही
दुधावर आली बुरी तिले साय म्हनू नही, जिची माया गेली सरी तिले माय म्हनू नही
इमानाले इसरला त्याले नेक म्हनू नही, जलमदात्याले भोवला त्याले लेक म्हनू नही
ज्याच्यामधी नही भाव त्याले भक्ती म्हनू नही, ज्याच्यामध्ये नाही चेव त्याले शक्ती म्हनू नही
माहेर
बापाजीच्या हायलींत येती शेट शेतकरी
दारी खेटराची रास घरीं भरली कचेरी
गांवामधी दबदबा बाप महाजन माझा
त्याचा कांटेतोल न्याव जसा गांवमधीं राजा
माय भीमाई माऊली जशी आंब्याची साऊली
आम्हाईले केलं गार सोता उन्हांत तावली
तुझे भाऊ देवा घरीं नहीं मायबाप तुले
तुले कशाचं माहेर लागे कुलूप दाराले
भाऊ 'घमा' गाये घाम 'गना' भगत गनांत
'धना' माझा लिखनार गेला शिक्याले धुयांत
आम्ही बहीनी 'आह्यला' 'सीता, तुयसा, बहीना'
देल्या आशीलाचे घरीं सगेसाई मोतीदाना
लागे पायाले चटके रस्ता तापीसनी लाल
माझ्या माहेरची वाट माले वाटे मखमल
जीव व्हती लाही लाही चैत्र वैसागाचं ऊन
पाय पडतां 'लौकींत' शीन जातो निंघीसन
तापीवानी नही थडी जरी वाहे थोडी थोडी
पानी 'लौकी'चं नित्तय त्याले अम्रीताची गोडी
माहेरून ये निरोप सांगे कानामंधि वारा
माझ्या माहेराच्या खेपा 'लौकी' नदीले विचारा !
देवा, घरोट घरोट तुझ्या मनांतली गोट
सर्व्या दुनियेचं पोट घरीं कर्माचा मरोट
अरे, घरोट घरोट वानी बाम्हनाचं जातं,
कसा घरघर वाजे त्याले म्हनवा घरोट
अरे, जोडतां तोडलं त्याले तानं म्हनू नहीं
ज्याच्यांतून येतं पीठ त्याले जातं म्हनूं नहीं
कसा घरोट घरोट माझा वाजे घरघर
घरघरींतून माले माले ऐकूं येतो सूर
त्यांत आहे घरघर येड्या, आपल्या घराची
अरे, आहे घरघर त्यांत भर्ल्या आभायाची
आतां घरोटा घरोटा दयन मांडलं नीट
अरे, घंट्या भरामधीं कर त्याचं आतां पीठ
चाल घरोटा घरोटा तुझी चाले घरघर
तुझ्या घरघरींतून पीठ गये भरभर
जशी तुझी रे घरोटा पाऊ फिरे गरगर
तसं दुधावानी पीठ पडतं रे भूईवर
अरे, घरोटा घरोटा तुझ्या माकनीची आस
माझ्या एका हातीं खुटा दुज्या हातीं देते घांस
अरे, घरोटा घरोटा घांस माझा जवारीचा
तुले सनासुदी गहूं कधीं देते बाजरीचा
माझा घरोट घरोट दोन दाढा दोन व्होट
दाने खाये मूठ मूठ त्याच्यातून गये पीठ
अरे, घरोटा घरोटा माझे दुखतां रे हात
तसं संसाराचं गानं माझं बसते मी गात
अरे, घरोटा घरोटा तुझ्यातून पडे पीठी
तसं तसं माझं गानं पोटातून येतं व्होटीं
दाने दयतां दयतां जशी घामानं मी भिजे
तुझी घरोटा घरोटा तशी पाऊ तुझी झिजे
झिजिसनी झिजीसनी झाला संगमरवरी
बापा, तुले टाकलाये टकारीन आली दारीं !
धरीत्रीच्या कुशीमधीं
धरीत्रीच्या कुशीमधीं बीयबियानं निजलीं
व-हे पसरली माती जशी शाल पांघरली
बीय टरारे भुईत सर्वे कोंब आले व-हे
गह्यरलं शेत जसं अंगावरतीं शहारे
ऊन वा-याशीं खेयतां एका एका कोंबांतून
पर्गटले दोन पानं जसे हात जोडीसन
टाया वाजवती पानं दंग देवाच्या भजनीं
जसे करती कारोन्या होऊं दे रे आबादानी
दिसामासा व्हये वाढ रोप झाली आतां मोठी
आला पिकाले बहार झाली शेतामधी दाटी
कसे वा-यानं डोलती दाने आले गाडी गाडी
दैव गेलं रे उघडी देव अजब गारोडी !
पेरनी
पेरनी पेरनी आले पावसाचे वारे बोलला पोपया पेर्ते व्हा रे, पेर्ते व्हा रे!
पेरनी पेरनी आभायात गडगड, बरस बरस माझ्या उरी धडधड!
पेरनी पेरनी आता मिरुग बी सरे. बोलेना पोपया पेर्ते व्हा रे, पेर्ते व्हा रे!
पेरनी पेरनी अवघ्या जगाच्या कारनी. ढोराच्या चारनी, कोटी पोटाची भरनी.
मन वढाय वढाय
मन वढाय वढाय उभ्या पीकातलं ढोर,
किती हाकला हाकला फिरी येतं पिकावर...
मन मोकाट मोकाट त्याले ठायी ठायी वाटा
जशा वा-यान चालल्या पान्यावरल्या रे लाटा
मन लहरी लहरी त्याले हाती धरे कोनं?
उंडारलं उंडारलं जसं वारा वाहादन
मन जह्यरी जह्यरी याचं न्यारं रे तंतर
आरे इचू साप बरा त्याले उतारे मंतर !
मन पाखरू पाखरू त्याची काय सांगू बात
आता व्हतं भुईवर गेलं गेलं आभायात..
मन चप्पय चप्पय त्याले नहीं ज़रा धीर
तठे व्हईसनी ईज आलं आलं धर्तीवर
मन एवढ एवढ जसा खाकसचा दाना
मन केवढ केवढ? आभायात बी मायेना
देवा, कसं देलं मन आसं नाही दुनियात
आसा कसा रे तू योगी काय तुझी करामत!
देवा आसं कसं मन आसं कसं रे घडलं?
कुठे जागेपनी तूले आसं सपन पडलं!
खोप्यामधी खोपा
अरे खोप्यामधी खोपा सुगरणीचा चांगला,
देखा पिलासाठी तिन झोका झाडाले टांगला !
पिल निजली खोप्यात जसा झुलता बंगला,
तिचा पिलामधी जीव झाडाले टांगला !
सुगरीन सुगरीन अशी माझी रे चतुर,
तिले जल्माचा संगती मिये गाण्य गम्प्या नर!
खोपा इनला इनला जसा गिलक्याचा कोसा,
पाखराची कारागिरी जरा देख रे मानसा!!
तिची उलूशीच चोच तेच दात तेच ओठ,
तुला देले रे देवान दोन हात दहा बोटं!!
जीव
जीव देवानं धाडला जल्म म्हणे 'आला आला' जव्हा आलं बोलावणं मौत म्हणे 'गेला गेला'
दीस गेला कामामधी रात नीजमधी गेली मरणाची नीज जाता जलमाची जाग आली
नही सरलं सरलं जीव तुझ येन जान जसा घडला मुक्काम त्याले म्हनती रे जीन
आला सास, गेला सास जीव तुझं रे तंतर अरे जगणं-मरणं एका सासाचं अंतर!
येरे येरे माझ्या जीवा काम पडलं अमाप काम करता करता देख देवाजीच रूप
ऐक ऐक माझ्या जीवा पीडयेलाच कण्हणं? देरे गांजल्याले हात त्याच ऐक रे म्हनन
अरे निमानतोंडयाच्या वढ पाठीवर्हे धांडा नाच नाच माझ्या जीवा संसाराचा झालझेंडा
हास हास माझ्या जीवा असा संसारात हास इडा पीडा संकटाच्या तोंडावर्हे काय फास
जग जग माझ्या जीवा असा जगणं तोलाच उच्च गगनासारख धरीत्रीच्या रे मोलाचं
इठ्ठल मंदीर
माझं इठ्ठल मंदीर अवघ्याचं माहेर माझं इठ्ठल रखूमाई उभे इटेवर
टाय वाजे खनखन मुरदुंगाची धुन तथे चाललं भजन गह्यरी गह्यरीसन
टायकर्‍यांचा जमाव दंगला दंगला तुकारामाचा अभंग रंगला रंगला
तुम्ही करा रे भजन ऐका रे कीर्तन नका होऊं रे राकेस सुद्ध ठेवा मन
आता सरला अभंग चालली पावली जे जे इठ्ठल रखूमाई ईठाई माऊली
शेतामंदी गये घाम हाडं मोडीसनी आतां घ्या रे हरीनाम टाया पीटीसनी
उभा भक्तीचा हा झेंडा हरीच्या नांवानं हा झेंडा फडकावला झेंडूला बोवानं
आतां झाली परदक्षीना भूईले वंदन हेचि दान देगा देवा आवरलं भजन
आतां फिरली आरती भजन गेलं सरी बह्यना देवाचीया दारीं उभी क्षनभरी
माझी माय सरसोती
माझी माय सरसोती माले शिकवते बोली लेक बहिनाच्या मनी किती गुपित पेरली !!
माझ्यासाठी पांडुरंगा तुझ गीता --भागवत पावात समावत आणि मातीमधी उगवत !!
आरे देवाचं दर्सन झालं झालं आप०सुक हिरीदात सुर्याबापा दाये अरूपाच रूप !!
तुझ्या पायाची चाहूल लागे पानापानांमधी देवा तुझ येनजान वारा सांगे कानामधी !!
फुलामधी समावला धरत्रीचा परमय माझ्या नाकाले इचारा नथनीले त्याचं काय !!
किती रंगवशी रंग रंग भरले डोयात माझ्यासाठी शिरिरंग रंग खेये आभायात !!
अश्शि कश्शि येळि वो माये
आशी कशी येळी व माये, आशी कशी येळी?
बारा गाडे काजळ कुंकू पुरल नहीं लेनं
साती समदुराचं पानी झालं नही न्हानं
आशी कशी येळी व माये, आशी कशी येळी?
धरतीवरलं चांदी सोनं डागीन्याची तूट
आभायाचं चोयी लुगडं तेभी झालं थिटं
आशी कशी येळी वो माये, आशी कशी येळी?
इडा पिडा संकटाले देल्हा तूनें टाया
झाल्या तुझ्या गयामंधीं नरोंडाच्या माया
आशी कशी येळी व माये , आशी कशी येळी?
बरह्मा इस्नू रुद्र बाळ खेळईले वटीं
कोम्हायता फुटे पान्हा गानं आलं व्होटीं
आशी कशी येळी वो माये, आशी कशी येळी?
नशीबाचे नऊ गिर्हे काय तुझ्या लेखीं?
गिर्‍ह्यानाले खाईसनी कशी झाली सुखी ?
आशी कशी येळी वो माये, आशी कशी येळी?
नऊ झनासी खाउन गेली सहज एक्या गोष्टी
दहाव्याशी खाईन तेव्हां कुठें राहिन सृष्टीं
आशी कशी येळी वो माये, आशी कशी येळी?
मानूस
मानूस,
मतलबी रे मानसा,
तुले फार हाव
तुझी हाकाकेल आशा
मानसा मानसा,
तुझी नियत बेकार
तुझ्याहून बरं गोठ्यांतलं जनावर
भरला डाडोर
भूलीसनी जातो सूद
खाईसनी चारा
गायम्हैस देते दूध
मतलबासाठीं
मान मानूस डोलये
इमानाच्यासाठीं
कुत्रा शेंपूट हालये
मानसा मानसा,
कधीं व्हशीन मानूस
लोभासाठी झाला मानसाचा रे कानूस !
करमाची रेखा
[खालील कविता वैधव्य आल्यावर नशीबावर लिहिली]
लपे करमाची रेखा माझ्या कुंकवाच्या खाली पुशिसनी गेल कुंकू रेखा उघडी पडली
देवा तुझ्याबी घरचा झरा धनाचा आटला धन रेखाच्या चरयाने तयहात रे फाटला
बापा नको मारू थापा असो खऱ्या असो खोट्या नाही नशीब नशीब तयहाताच्या रेघोट्या
अरे नशीब नशीब लागे चक्कर पायाले नशीबाचे नऊ गिर्हे ते बी फिरत राह्यले
राहो दोन लाल सुखी हेच देवाले मांगन त्यात आले रे नशीब काय सान्गे पंचागन
नको नको रे ज्योतिषा नको माझा हात पाहू माझ दैव माले कये माझ्या दारी नको येऊ
हिरीताच देन घेन
नको लागू जीव, सदा मतलबापाठी,
हिरीताच देन घेन नाही पोटासाठी
उभे शेतामधी पिक
ऊन वारा खात खात
तरसती केव्हा जाउ,
देवा, भुकेल्या पोटात,
पेटवा रे चुल्हा आता, मान्डा ताटवाटी,
नको लागू जीवा सदा मतलबापाठी
पाहीसनी रे लोकाचे,
यवहार खोटे नाटे
तव्हा बोरी बाभयीच्या
आले आन्गावर काटे
राखोयीच्यासठी झाल्या शेताले कपाटी,
नको लागू जीवा सदा मतलबापाठी
किती भरला कनगा
भरल्यान होतो रिता
हिरिताच देन घेन
नही डडोरा करता
गेली देही निन्धीसनी नाव रे शेवटी
नको लागु जीवा सदा मतलबापाठी
वाटच्या वाटसरा
वाटच्या वाटसरा, वाट बिकट मोठी
नशीबी दगड गोटे
काट्या कुट्याचा धनी
पायाले लागे ठेचा
आलं डोयाले पानी
वरून तापे उन
आंग झालं रे लाही
चालला आढवानी
फ़ोड आले रे पायी
जानच पडीन रे
तुले लोकाच्यासाठी
वाटच्या वाटसरा, वाट बिकट मोठी !
दिवस ढयला रे
पाय उचल झट
असो नसो रे तठी
तुझ्या लाभाची गोट
उतार चढनीच्या
दोन्हि सुखादुखात
रमव तुझा जीव
धीर धर मनात
उघडू नको आता
तुझ्या झाकल्या मुठी
वाटच्या वाटसरा, वाट बिकट मोठी !
' माझेज भाऊबंद
घाईसनी येतीन !'
नको धरू रे आशा
धर एव्हढं ध्यान
तुझ्या पायाने जानं
तुझा तुलेच जीव
लावनी पार आता
तुझी तुलेच नाव
मतलबाचे धनी
सर्वी माया रे खोटी
वाटच्या वाटसरा, वाट बिकट मोठी !
वार्‍याचं वाहादन
आलं आलं रे मोठं
त्याच्यात झुकीसनी
चुकू नको रे वाट
दोन्ही बाजूनं दर्‍या
धर झुडूप हाती
सोडू नको रे धीर
येवो संकट किती
येऊ दे परचिती
काय तुझ्या ललाटी
वाटच्या वाटसरा, वाट बिकट मोठी
माझी मुक्ताई
माझी मुक्ताई मुक्ताई
दहा वर्साच लेकरू
चान्गदेव योगियान
तिले मानला रे गुरू
देख ग्यानियाच्या राजा,
आदिमाया पान्हावली
सर्व्याआधी रे मुक्ताई
पान्हा पियीसनी गेली..
अरे सन्याशाची पोर
कोन बोलती हिनई
टाकीदेयेल पोरान्च
कधी तोन्ड पाहू नही..
अरे अस माझ तोन्ड
कस दावू मी लोकाले?
ताटी लावी ग्यानदेव
घरामधी रे दडले !
उबगले ग्यानदेव
घडे असन्गाशी सन्ग,
कयवयली मुक्ताई
बोले ताटीचे अभन्ग..
घेता हिरीदाचा ठाव
ऐका ताटीचे अभन्ग
एका एका अभन्गात
उभा केला पान्डुरन्ग..
गह्यरले ग्यानदेव
डोये गेले भरीसन
असा भाग्यवन्त भाऊ,
त्याची मुक्ताई बहीन...
.. तरीसुद्धा ही त्यांना माझ्यातर्फे विनम्र श्रद्धांजली. दुस-या म्हणजे
माझ्या मोठ्या काकु प्रमिला वानखेडे आणि माझी आई विजया वानखेडे यांच्या
पाठगुळी बसुन मी हे सगळं लिहुन घेतले होते. त्यांचीही मी ऋणी आहे.